Türkiye'nin sanayiileşmesine ve şehirleşmesine paralel olarak özellikle 1960'lardan itibaren çok büyük toplumsal değişimler yaşadık.

Bu süreçle ilgili olarak pek çok şeyden ayrı ayrı bahsetmek mümkün ama benim asıl dikkatinizi çekmek istediğim nokta, bu sosyal değişimlerin Türk sinemasına ve Türk müziğine yansıması.

Mesela Zeki Müren'in hayatı ve sanatıyla ilgili olarak yapılan bir belgeselde eski İstanbullular ve şehre taşradan yeni gelen kesimlerin ortak paydasını oluşturduğunu ve bu nedenle çok sevildiği söylenmişti.

1960'lardan itibaren hızlanan şehirleşme sürecinde, bence Türkiye'de yaşanan en önemli ve etkili toplumsal değişim, kadınlarımızın çalışma hayatına katılması olmuştur.

Ajda Pekkan'ın siyah-beyaz filmlerini hatırlar mısınız mesela?
Yoksul duruma düşen ailenin genç kızıdır, ailesinin geçimine katkıda bulunmak için çalışmaya başlar. İlkin babasının 'namus elden gidiyor' veya 'Ben kendime, kızını çalıştırıyor dedirtmem...' yollu itirazlarına direnmesi gerekir. Ailenin babası zamanla, içi kan ağlayarak da olsa, bu durumu kabullenecektir çünkü geçim zorluğu insanları buna mecbur etmektedir vs... Ta o zamanlardan beridir ki şehirli genç Türk kadınları Ajda Pekkan'da kendi özlemlerini ve 'olmak istedikleri kadını' gördüler.
(Ajda Pekkan'ın karizmasındaki toplumsal faktörü de saptamış olduk böylece)

Şimdi bize 'kadının çalışma hayatına katılması' normal (ve hatta gerekli) gelse de, çok yakın zamanlara kadar kadının çalışıyor olması 'erkeğin ayıbı' olarak addedilir ve garipsenirdi. Ayıplanırdı.

Nereden nereye... Hani arada sırada televizyonda bazı yerli diziler olurdu, çok beğenilirdi: Perihan Abla veya İkinci Bahar vs.

Eski mahalle anılarımız depreşir, o zamanki komşuluk ilişkilerini falan hasretle anarız ya..
(Hatta bir rivayete göre, bu dizilerin çok tutulmasının sebebi, işte bu kaybettiğimiz değerleri bize anımsatmasıdır deniyordu o zamanlar)

O madalyonun bir de öteki yüzü vardı oysa...
Kadınlar ve hele genç kızların Fahriye Abla gibi fettan olması affedilmeyecek bir kusurdu. 'Mahallenin namusu' herkesin üzerine titremesi gereken bir değer olarak alınır, herkes kendini bu namusu korumakla görevli sayardı.

Ailesinin geçimini sağlamak üzere çalışmaya başlayan genç kadınlar da "dikkatle izlenmezlerse kolayca Fahriye Abla gibi olabilirler" diye düşünülürdü.

Kadınların çalışma hayatına daha başlarken üstesinden gelmesi gereken güçlükleri hayalinizde canlandırabiliyor musunuz?

Ve günlerden bir gün Bora Ayanoğlu Fabrika Kızı adlı bir şarkı yaptı.

Bu şarkıyı ilkin 1970 yılında Alpay seslendirdi.

Şarkının teması, o zamanlar için yeniydi:

Varlığını farketmediğiniz, sessizce oradan oraya giden bir kız vardır ya.. O da bir insandır, onun da hayalleri ve umutları vardır.

(Bu haliyle biraz da Edith Piaf'ın Milord şarkısındaki temayı hatırlatıyor adeta)

1970'li yıllarda "emekçi insan" kavraı artık iyice toplumsal belleğe yerleşmiş; şarkılarda, filmlerde ve romanlarda ana karakter olarak "emekçi" tiplemeleri işlenmeye başlamıştı.

Cem Karaca'nın seslendirdiği Tamirci Çırağı şarkısı buna bir diğer örnektir.

Fabrika Kızı şarkısına 'otobüs' imgesini sokan Ahmet Kaya'dır.

Bir mavi otobüs gelirdi Seni alır giderdi O mavi otobüs var ya Seni alır giderdi Kaldırımlar kaldırımlar var ya Seni alır giderdi O mavi otobüs var ya Seni alır giderdi Fabrikada tütün sarar Sanki kendi içer gibi Oturmuş da hayal kurar Bütün insanlar gibi Cama cama Cama çıkmaz sevdiğim O fabrikanın önü var ya O kalabalık insanlar var ya Seni alır giderdi Saat 6'yı 10 geçe var ya O mavi otobüs var ya O insanlar var ya Seni alır giderdi

1986 tarihli Şafak Türküsü albümünde bu şarkının sözlerini ve müziğini epey değiştirerek okumuştu. Onun söylediği Fabrika Kızı'nın sözleri yanda görülüyor. Bu versiyonda ne görüyoruz? Kız gene bir tütün fabrikasında çalışmaktadır. Kaldırımlar, otobüs ve kalabalık bu kızı alıp götürmektedir. Kız cama bile çıkamamaktadır. Kızın sevdalısı Ahmet Kaya ise bir türlü o kızı görememekte. (Bu arada, şarkıda bu kadar 'var ya' kullanılması, sonra da başka şarkıcının 'Var ya' adında bir şarkı yapması ve de üstüne bir de klip çekmesi size de saçma gelmiyor mu?) Söylenen şey gene aynı: Çalışan kadının kendisine ve sevdiklerine ayıracak zamanı yoktur. Çok şükür bu versiyonda 'içmeyen koca özlemi' dile getirilmiyordu artık.